Дунёда энг рақамлашган давлатлар

Ушбу тенденция қайси мамлакатда қандай намоён бўлди?

Тафтс университети қошидаги Флетчер мактаби ходимлари Mastercard билан ҳамкорликда Digital Evolution Scorecardнинг учинчи нашрини ишлаб чиқишди. Қуйида 4 та асосий омил: талаб, таклиф, институтлар ва инновацияларни кузатиб борадиган 160 та кўрсаткичга кўра, 45 дан ортиқ турли манбалар тўпламидаги давлат ва тижорат маълумотларидан фойдаланилган таҳлил натижаларини эътиборингизга ҳавола этамиз.

Таклиф: Рақамли экотизимни яратиш учун рақамли муҳит ва жисмоний инфратузилма қанчалик ривожланган (Бу кенг полосали Интернетнинг мавжудлиги, онлайн-дўконлардан товарларни етказиб беришда йўлларнинг сифати ва бошқа омилларни ўз ичига олади)?

Талаб: истеъмолчилар рақамли иқтисодиётда иштирок этишга тайёрми ва бунга қодирми? Уларда бунинг учун зарур воситалар ва кўникмалар борми?

Институтлар: Мамлакат қонунлари (ва ҳукумат ҳаракатлари) рақамли технологияларни ривожлантиришга ёрдам берадими ёки тўсқинлик қиладими? Расмийлар рақамлаштиришга сармоя киритяптими? Давлат томонидан қабул қилинган тартибга солиш чоралари маълумотлардан фойдаланиш ва сақлашни секинлаштирадими ёки аксинча?

Инновациялар: инновацион экотизимнинг асосий компонентлари қанчалик етук: а) иқтидор ва капиталга кириш, б) жараёнлар (масалан, университетлар ва бизнес ўртасидаги ҳамкорлик) ва c) мижозларга етиб бориш (янги рақамли маҳсулотлар ва хизматлар).

Ушбу маълумотлар асосида иқтисодиётнинг иккита кўрсаткичи баҳоланган: мамлакатдаги рақамлаштиришнинг ҳозирги ҳолати ва унинг тезлиги (12 йил давомида рейтинг баллари ўсиши суръати баҳоланган – 2008 йилдан 2019 йилгача). Қуйидаги диаграммада ҳосил бўлган «харита» иқтисодиётни тўртта зонага ажратади: етакчилар, секинлашувчи, истиқболли ва муаммоли.

Рақамли эволюция: ҳолат ва тезлик

Лидерлар

Бу таркибга рақамлаштиришнинг юқори бошланғич даражаси ва соҳада кучли ривожланиш суръатлари билан ажралиб турадиган иқтисодиётлар киради. Айниқса, учта давлат алоҳида ажралиб туради. Булар: Жанубий Корея, Сингапур ва Гонконг.

Эстония, Тайван ва БAA эса инновацияларга мослашиш ва институционал ёрдам кўрсатиш ҳамда доимий равишда индекслар бўйича етакчилар қаторига киради. Қизиғи шундаки, AҚШ рақамли эволюцияда Сингапурдан кейин иккинчи ўринда туради: бу ҳажмли ва мураккабликдаги иқтисодиёт учун ажойиб ўсиш суръатидир.

Бу мамлакатлар нимаси билан ажралиб туради? Ҳар бири ўзига хосдир, аммо таҳлиллар шуни кўрсатдики, энг муваффақиятлилари қуйидаги устуворликларни танлаган:

• Рақамли истеъмолчи лойиҳаларини (электрон тижорат, рақамли тўловлар, кўнгилочар ва бошқалар) амалга оширишни қўллаб-қувватлаш;
• IТ ходимларни жалб қилиш, ўқитиш ва ушлаб туриш;
• Рақамли стартапларни ривожлантириш;
• Интернетдан тез ва оммавий фойдаланишни таъминлаш – ҳам ер усти (масалан, оптик толали), ҳам мобил;
• Рақамли товарлар, хизматлар ёки медиани экспорт қилишга ихтисослашув;
• Мувофиқлаштирилган инновацион жараён: университетлар, бизнес ва рақамли ривожланишга масъул вазирликлар.

Истиқболлилар

Ушбу таркибда рақамли иқтисодиёт инфратузилмаси ҳамон чекланган. Аммо уларни тез рақамлаштирилаётганлар сафидан дейиш мумкин. Масалан, Хитой рақамли эволюция суръати бўйича жадал ўсиб бормоқда, талаб ва инновациялар уйғунлиги туфайли бошқа мамлакатлардан сезиларли даражада олдинда. Гуруҳнинг яна икки таниқли аъзоси – Индонезия ва Ҳиндистондир: улар ўсиш суръати бўйича дунёда учинчи ва тўртинчи ўринда. Шунингдек, Кения, Вьетнам, Бангладеш, Руанда ва Aргентина кабилар ҳам рақамли ривожланишнинг жадал суръатларини бошдан кечиришмоқда. Бу рақамлаштиришнинг иқтисодий тикланишга фойдаси катта эканлигидан далолатдир.

Таҳлилларга асосланиб, муваффақиятли иқтисодлар қуйидаги вазифаларга эътибор қаратиши аниқланди:

• Инновацияларни кенгроқ тарғиб қилиш учун мобил интернет тармоғига уланиш, унинг мавжудлиги ва сифатини ошириш;
• Институционал муҳитни мустаҳкамлаш ва рақамли қонунчиликни ривожлантириш;
• Рақамли корхоналарга сармоя киритишни рағбатлантириш, рақамли илмий-тадқиқотларни молиялаштириш, IТ ходимларини ўқитиш ва иш ўринларини яратиш учун иловалардан фойдаланиш;
• Гендер, синф, этник келиб чиқиш ва география бўйича рақамли воситалардан фойдаланишдаги номутаносибликни камайтириш бўйича чора-тадбирлар.

Секинлашиб қолганлар

Бу таркибга яхши рақамли тизимларга эга, аммо ривожланиш суръати пастлаган мамлакатлар киради. Уларнинг аксарияти Европа Иттифоқига аъзо. Бу қисман етук бўлган, лекин ўсишнинг табиий кечикиши билан боғлиқ. Бундан ташқари, минтақадаги кўплаб давлатлар масъулиятли ва инклюзив ривожланиш учун атайлаб ўсишни қурбон қилишни танлашди. Тезликни тиклаш учун (ўз қадриятларидан воз кечмаган ҳолда) бу мамлакатлар қуйидагиларга аҳамият бериши керак:

• Рақамли платолардан ҳимоя қилиш: кейинги инновацияларни қўллаб-қувватлаш учун барқарор институционал устунларга, тартибга солиш муҳитига ва капитал бозорларига қўшимча инвестициялар;
• Рақамли имкониятлардан тенг фойдаланишни таъминлаш ва барча истеъмолчиларни махфийлик бузилиши, киберҳужумлар ва бошқа таҳдидлардан ҳимоя қилиш учун сиёсат ҳамда тартибга солиш воситаларидан фойдаланишни давом эттириш (янги рақамли иловалар учун маълумотлар мавжуд бўлганда);
• Рақамли кўникмаларга эга бўлган мутахассисларни жалб қилиш, ўқитиш ва сақлаб қолиш – кўпинча иммиграция сиёсати ислоҳотлари орқали;
• Янги технологик бўшлиқларни аниқлаш ва ушбу соҳаларда инновацияларга ёрдам берадиган экотизимларни яратиш.

Қийинчиликни бошдан кечираётганлар

Ниҳоят, Aфрика, Осиё, Лотин Aмерикаси ва Жанубий Европа мамлакатларини ўз ичига олган охирги таркиб мавжуд рақамли экотизимдаги муаммолар ва паст ўсиш билан ажралиб туради. Ушбу зонадаги давлатлар рақамли ўсишни иқтисодий барқарорлик воситаси сифатида қўллашда ривожланаётган иқтисодлардан намуна олишлари керак. Хусусан, рақамли сегментга талаб юқори бўлган муаммоли иқтисодларда қуйидаги устуворликлар белгиланиши зарур:

• Aсосий инфратузилма муаммоларини ҳал қилиш учун узоқ муддатли инвестициялар;
• Рақамли маҳсулотлар ва хизматларнинг истеъмолчиларга хавфсиз ва кенг тарқалишини қўллаб-қувватловчи институционал муҳитни яратиш – айниқса, бу маҳсулотлар ишлаб чиқариш ва иш ўринларини яратишга ҳисса қўшса;
• Aҳолининг тарихан ночор қатламлари учун рақамли фойдаланишни ривожлантириш ташаббусларини қўллаб-қувватлаш (айниқса, давлат-хусусий шерикчилик орқали);
• Ҳақиқий муаммоларни ҳал қиладиган ва шу тариқа рақамли воситаларни (масалан, рақамли тўлов платформалари) тарқатиш учун катализаторлик вазифасини ўтовчи иловаларни қўллаб-қувватлаш.

Шоҳида Исроилова тайёрлади